Instrukcja producenta maszyny w świetle wymagań Dyrektywy Maszynowej

Podstawowe zagadnienia

Triada bezpieczeństwa

Strategia ograniczania ryzyka zawodowego, związanego z użytkowaniem maszyny, obejmuje różne środki techniczne i organizacyjne, poczynając od fazy projektowania maszyny (lub całego procesu technologicznego), a skończywszy na fazie jej utylizacji. Strategię ograniczania ryzyka tak dalece, jak jest to możliwe z praktycznego punktu widzenia, tworzą podstawowe zasady, ujęte w tzw. triadę bezpieczeństwa. Zasady te są nazywane w Dyrektywie Maszynowej (Dyrektywa 2006/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r.) zasadami bezpieczeństwa kompleksowego (rozdział 1.1.2 załącznika nr 1 Dyrektywy). Zasady te określają:

1. Stosowanie w projektowaniu maszyn rozwiązań technicznych, które nie będą stwarzać zagrożeń. Należy dążyć do projektowania maszyn „bezpiecznych samych w sobie” wszędzie tam, gdzie jest to możliwe z praktycznego punktu widzenia.
2. Stosowanie odpowiednich środków technicznych do zminimalizowania ryzyka zawodowego, w postaci środków ochrony zbiorowej, osłon, czujników i barier u źródeł zagrożeń.
3. Informowanie użytkowników maszyn o ryzyku resztkowym, pozostającym po zastosowaniu działań określonych w pkt. A i B. W tym celu należy stosować znaki bezpieczeństwa, piktogramy, szkolenia, instrukcje oraz środki ochrony indywidualnej.

Wdrażanie zasad bezpieczeństwa

Zasady te powinny być wdrażane w podanej powyżej kolejności. Oznacza to, że już w fazie projektu koncepcyjnego (faza A) należy rozważać aspekty bezpieczeństwa maszyny, związane z jej przyszłym użytkowaniem. Należy dążyć do stosowania bezpiecznych rozwiązań konstrukcyjnych. Strategia ta nie może być stosowana w oderwaniu od ograniczeń wynikających z praw ekonomii oraz zdrowego rozsądku. Zbudowanie maszyny całkowicie „bezpiecznej samej w sobie” jest często niemożliwe z technicznego punktu widzenia lub też jest całkowicie nieopłacalne ekonomicznie. Dlatego najczęściej stosowana jest strategia złożona: projekt maszyny ma zapewnić powstanie maszyny bezpiecznej na tyle, na ile jest to możliwe z praktycznego i ekonomicznego punku widzenia.

Dalsze ograniczenie ryzyka związanego z użytkowaniem maszyny polega na zastosowaniu odpowiednich środków ochronnych (faza B), które również muszą być uzasadnione z technicznego i ekonomicznego punktu widzenia. Pozostające wciąż tzw. ryzyko resztkowe, które jest traktowane jako nieakceptowane, minimalizuje się za pomocą środków przewidzianych w fazie C. Zastosowanie środków ochrony indywidualnej w fazie C należy brać pod uwagę tylko po wyczerpaniu możliwości środków zastosowanych w fazach A oraz B. Można je traktować tylko jako ewentualne uzupełnienie zastosowanych środków ochrony zbiorowej.

Instrukcja a Dyrektywa Maszynowa

W niniejszym artykule skoncentrowano się na zagadnieniach praktycznych, związanych z opracowaniem instrukcji maszyny nowej, to znaczy maszyny wprowadzanej do obrotu lub oddawanej do użytku na rynek Unii Europejskiej po raz pierwszy. Obowiązek sporządzenia takiej instrukcji, w myśl Dyrektywy Maszynowej, spoczywa na producencie maszyny lub jego uprawomocnionym pełnomocniku. Przepisy krajowe, dotyczące tego zagadnienia, są zawarte w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki, które jest aktem wdrażającym Dyrektywę Maszynową do prawa polskiego.

Instrukcja producenta maszyny stanowi, obok Deklaracji Zgodności EC, bardzo ważną część dokumentacji bezpieczeństwa maszyny. Prawidłowość opracowania tej instrukcji, jej kompletność, spójność oraz zgodność z wymaganiami zasadniczymi Dyrektywy Maszynowej mają podstawowe znaczenie w budowaniu dobrych relacji biznesowych między producentem maszyny oraz jej użytkownikiem. Instrukcja producenta jest bardzo ważnym dokumentem, branym pod uwagę w przypadku awarii maszyny, wypadków oraz wszelkich kwestii spornych, również prawnych, mogących wystąpić między producentem maszyny a jej użytkownikiem.

W artykule przeprowadzono szczegółową analizę zasadniczych wymagań Dyrektywy Maszynowej dotyczących przygotowania instrukcji maszyny. Analizę tę przeprowadzono z punktu widzenia producenta maszyny. Skoncentrowano się na zawartości formalnej instrukcji; mniej miejsca poświęcono sprawom związanym z jej formą. Tam, gdzie było to konieczne, dla pełniejszego wyjaśnienia omawianych kwestii, podano również odniesienia do innych rozdziałów Dyrektywy Maszynowej oraz innych aktów prawnych. Korzystano z polskiego tekstu Dyrektywy Maszynowej, opublikowanego w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej.

Wskazano dokumenty, w których można znaleźć zalecenia dotyczące różnych form instrukcji. Przy opracowaniu komentarzy do wymagań zasadniczych wykorzystano dostępną literaturę, dotyczącą poruszanych zagadnień oraz doświadczenia własne, związane przygotowaniem lub oceną dokumentacji bezpieczeństwa maszyn.

Wymagania odnośnie instrukcji

Wymagania ogólne

Wymagania dotyczące opracowania instrukcji maszyny są zawarte w rozdziale 1.7.4 załącznika nr 1 Dyrektywy Maszynowej. W podanych tam na wstępie wymaganiach ogólnych istnieje nakaz:

Wszystkie maszyny muszą być zaopatrzone w instrukcje sporządzone w oficjalnym języku lub językach wspólnotowych Państwa Członkowskiego, w którym maszyna zostaje wprowadzona do obrotu lub oddana do użytku. Instrukcja dołączana do maszyny musi być albo >>Instrukcją oryginalną<< albo >>Tłumaczeniem instrukcji oryginalnej<<, w którym to przypadku oryginalna instrukcja musi być dołączona do tłumaczenia. W drodze wyjątku instrukcja konserwacji, przeznaczona do użytku przez wyspecjalizowany personel zatrudniony przez producenta lub jego upoważnionego przedstawiciela, może być dostarczona tylko w jednym z języków wspólnotowych, zrozumiałym dla tego personelu. Instrukcje muszą być opracowane zgodnie z niżej określonymi zasadami.

Wymagania podane w rozdziale 1.7.4 załącznika nr 1 Dyrektywy Maszynowej dotyczą jednej z wielu grup wymagań, jakie producent maszyny musi spełnić przed jej wprowadzeniem do obrotu i/lub oddaniem do użytku (patrz art. 5 pkt 1c Dyrektywy). Instrukcja producenta musi towarzyszyć maszynie. Oznacza to, że instrukcja musi być przygotowana, zanim maszyna zostanie wprowadzona do obrotu i/lub oddana do użytku i musi towarzyszyć maszynie do chwili, gdy znajdzie się ona u użytkownika. Importer lub dystrybutor maszyny musi upewnić się, że instrukcja dotarła do użytkownika (patrz art. 2 punkty h, i, j, k Dyrektywy Maszynowej).

Specjalne wymagania dla pewnych grup maszyn

Istnieją grupy maszyn, dla których Dyrektywa Maszynowa precyzuje specjalne wymagania dotyczące przygotowania instrukcji.

• Dla maszyn stosowanych w przemyśle spożywczym, kosmetycznym i farmaceutycznym (rozdział 2.1.2 załącznika nr 1 Dyrektywy) instrukcje muszą wskazywać zalecane środki i metody czyszczenia, dezynfekcji i płukania, nie tylko dla obszarów łatwo dostępnych, ale także dla tych obszarów, do których nie ma dostępu lub nie jest on zalecany.
• Dla maszyn przenośnych, trzymanych w ręku lub prowadzonych ręcznie (rozdział 2.2.1.1. załącznika nr 1 Dyrektywy) instrukcje muszą zawierać informacje dotyczące drgań przenoszonych przez te maszyny, w tym:
  • • całkowitą wartość drgań, działających na układ dłoń/ramię, jeżeli wartość ta przekracza 2,5 m/s²; jeżeli wartość ta nie przekracza 2,5 m/s², należy to potwierdzić w instrukcji,
    • niepewność pomiarową (oszacowania ww. wartości).
• Dla przenośnych maszyn udarowych, montażowych i innych (rozdział 2.2.2.2. załącznika nr 1 Dyrektywy), instrukcje muszą zapewniać informacje dotyczące:
  • • osprzętu i wyposażenia wymiennego, które mogą być używane z daną maszyną,
    • odpowiednich elementów montażowych lub innych elementów uderzanych, które mogą być używane w danej maszynie,
    • w razie potrzeby – odpowiednich nabojów.
• Dla maszyn, które wytwarzają drgania przenoszone przez maszynę na układ dłoń/ramię lub całe ciało operatora (rozdział 3.6.3.1. załącznika nr 1 Dyrektywy) instrukcje muszą zawierać informacje dotyczące:
  • • całkowitej wartości drgań działających na układ dłoń/ramię, jeżeli wartość ta przekracza 2,5 m/s²; jeżeli wartość ta nie przekracza 2,5 m/s², należy to potwierdzić w instrukcji,
    • najwyższej ważonej wartości skutecznej przyspieszenia działającego na całe ciało operatora, jeżeli wartość ta przekracza 0,5 m/s²; jeżeli wartość nie przekracza 0,5 m/s², należy to potwierdzić w instrukcji,
    • niepewności pomiarowej.

Podane wartości muszą być albo faktycznie zmierzone dla danej maszyny, albo ustalone na podstawie pomiarów wykonanych dla technicznie porównywalnej maszyny, reprezentatywnej dla maszyny, która będzie wykonywana.

• Dla maszyn mających kilka zastosowań, w zależności od użytego wyposażenia wymiennego (rozdział 3.6.3.2. załącznika nr 1 Dyrektywy), instrukcje maszyny oraz wyposażenia muszą zawierać informacje dotyczące bezpiecznego montażu i stosowania maszyny podstawowej i dołączanego do niej wyposażenia wymiennego.

Postać instrukcji

Dyrektywa Maszynowa nie precyzuje, w jakiej postaci ma być przygotowana instrukcja. Jest ogólnie przyjęte, że instrukcja dotycząca zdrowia i bezpieczeństwa musi być w formie papierowej, ponieważ nie można z góry zakładać, że użytkownik może się posługiwać instrukcją w postaci elektronicznej, bądź ma stały dostęp do Internetu. Jest też powszechnie przyjęte, że instrukcja powinna być dostępna zarówno w formie elektronicznej, w sieci, jak też w formie papierowej. Taka praktyka ułatwia uaktualnianie instrukcji, jeśli jest to konieczne.

Istnieje ogólna zasada, że wszystkie instrukcje dotyczące zdrowia i bezpieczeństwa muszą być opracowane w języku oficjalnym Unii Europejskiej lub w językach krajów członkowskich, na których obszar są kierowane (patrz rozdział 1.7.1 załącznika nr 1 Dyrektywy Maszynowej).

Ogólne zasady opracowywania instrukcji, konkretne wymagania odnośnie zawartości instrukcji wraz z przykładami można znaleźć w numerze PAR 1/2014. Zapraszamy do lektury!