Proces technologiczny a ochrona zdrowia i życia pracownika

Zgodnie z art. 215 Kodeksu pracy pracodawca ma obowiązek zagwarantowania, aby stosowane w jego zakładzie pracy maszyny i inne urządzenia techniczne zapewniały bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Mają one w szczególności zabezpieczać pracownika przed: 

• doznaniem urazu, 
• działaniem niebezpiecznych substancji chemicznych, 
• porażeniem prądem elektrycznym, 
• nadmiernym hałasem, 
• działaniem drgań mechanicznych i promieniowania, 
• szkodliwym i niebezpiecznym działaniem innych czynników środowiska pracy. 

Ponadto maszyny i urządzenia muszą uwzględniać zasady ergonomii.

Proces technologiczny – zagadnienia ogólne

Wszystkie maszyny muszą być wyposażone w odpowiednie urządzenia ochronne, tzn. osłony lub urządzenia, które spełniają co najmniej jedną z następujących funkcji: 

• zapobiegają dostępowi do stref niebezpiecznych, 
• powstrzymują ruchy elementów niebezpiecznych zanim pracownik znajdzie się w strefie niebezpiecznej, 
• nie pozwalają na włączanie ruchu elementów niebezpiecznych, jeżeli pracownik znajduje się w strefie niebezpiecznej, 
• zapobiegają naruszeniu normalnych warunków pracy maszyn i innych urządzeń technicznych, 
• nie pozwalają na uaktywnienie innych czynników niebezpiecznych lub szkodliwych. 

Ponadto urządzenia ochronne stosowane przy maszynach powinny: 

• zapewniać bezpieczeństwo zarówno pracownikowi zatrudnionemu bezpośrednio przy obsłudze maszyn, jak i osobom znajdującym się w jej pobliżu, 
• działać niezawodnie, mieć odpowiednią trwałość i wytrzymałość, 
• funkcjonować samoczynnie, niezależnie od woli i uwagi obsługującego, w przypadkach, gdy jest to celowe i możliwe, 
• nie mogą być łatwo usuwane lub odłączane bez pomocy narzędzi, 
• nie mogą utrudniać wykonywania operacji technologicznej ani ograniczać możliwości śledzenia jej przebiegu oraz nie mogą powodować zagrożeń i dodatkowego obciążenia fizycznego lub psychicznego pracowników. 

Urządzenia ochronne zabezpieczające maszyny szczególnie niebezpieczne powinny być tak konstruowane, aby: 

• zdjęcie, otwarcie lub wyłączenie urządzenia ochronnego powodowało natychmiastowe zatrzymanie maszyn bądź jej niebezpiecznych elementów lub niemożliwe było zdjęcie albo otwarcie osłony podczas ruchu osłoniętych elementów, 
• ponowne założenie, zamknięcie lub włączenie urządzenia ochronnego nie uruchomiło automatycznie maszyny. 

Używanie maszyny bez wymaganego urządzenia ochronnego lub nieodpowiednie stosowanie tych urządzeń jest zabronione. 

Czynniki i procesy stwarzające szczególne zagrożenie dla zdrowia lub życia

Zgodnie z art. 220 Kodeksu pracy niedopuszczalne jest stosowanie materiałów i procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych. Tym samym został ukształtowany obowiązek uprzedniego badania przez pracodawcę stopnia szkodliwości stosowanych materiałów i procesów technologicznych dla zdrowia.

Naruszenie zakazu stosowania materiałów i procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i bez podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych jest zagrożone karą grzywny od 1 tys. złotych do 30 tys. złotych (art. 283 § 2 pkt 5 lit. a k.p.). Tej samej karze podlega pracodawca, który m.in.,

1. wbrew obowiązkowi wyposaża stanowiska pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności,
2. wbrew obowiązkowi dostarcza pracownikowi środki ochrony indywidualnej, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności;
3. stosuje:
   1. materiały i procesy technologiczne bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i bez podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych, 
   2. substancje chemiczne i ich mieszaniny nieoznakowane w sposób widoczny i umożliwiający ich identyfikację,
   3. substancje niebezpieczne, mieszaniny niebezpieczne, substancje stwarzające zagrożenie lub mieszaniny stwarzające zagrożenie i nieposiadające kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem, 
4. nie zawiadamia właściwego okręgowego inspektora pracy, prokuratora lub innego właściwego organu o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy, nie zgłasza choroby zawodowej albo podejrzenia o taką chorobę, nie ujawnia wypadku przy pracy lub choroby zawodowej albo przedstawia niezgodne z prawdą informacje, dowody lub dokumenty dotyczące takich wypadków i chorób.

Minister Zdrowia i Opieki Społecznej określił wykaz jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia (rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 12 lipca 1996 r. w sprawie wykazu jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia i szkodliwości dla zdrowia oraz zakresu tych badań, Dz. U. z 1996 r., nr 101, poz. 473).

Z praktyki sądowej

Wraz z wejściem Polski w struktury Unii Europejskiej z dniem 1 maja 2004 r. depenalizacji uległy popełnione przed tą datą wykroczenia z art. 283 § 2 pkt. 3 k.p., polegające na wyposażeniu (wbrew obowiązkowi) stanowisk pracy w maszyny, które nie miały polskich oznaczeń certyfikacyjnych, choć w praktyce wyroby te miały certyfikaty CE oznaczające zgodność z normami unijnymi, wystawione w krajach ich pochodzenia.

Stosownie do brzmienia art. 12 w zw. z art. 5 pkt. 12 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności wyrób zgodny z normami UE, mający w tym zakresie stosowny certyfikat, nie musi podlegać odrębnej certyfikacji w Polsce pod względem spełnienia zasadniczych wymagań określonych w dyrektywach nowego podejścia. Zatem na terenie Polski z dniem 1 maja 2004 r. wszelkim certyfikatom zgodności CE wydanym w którymkolwiek z państw Unii przed tą datą zostało nadane znaczenie obowiązujące. Z tego względu, choć wyroby wprowadzane do obrotu na terenie Polski (a więc i stanowiące wyposażenie miejsc pracy) przed akcesją do UE musiały w celu spełnienia wymagań ocen zgodności takowy krajowy certyfikat posiadać, to już po tej dacie odrębne polskie certyfikaty nie są wymagane. Tym samym ustała karalność czynów, które w przeszłości w takim znaczeniu naruszały dyspozycję art. 283 § 2 pkt. 3 k.p. w zw. z art. 217 k.p. (wyrok Sądu Okręgowego w Tarnowie z 29 marca 2006 r. III WAZ 37/2006).

Do odpowiedzialności na zasadzie ryzyka z art. 435 § 1 k.c. nie jest nawet wymagana jakakolwiek nieprawidłowość działania podmiotu zobowiązanego, a wystarczającą przesłanką jego odpowiedzialności jest wyrządzenie szkody przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu (mowa o przedsiębiorstwach i zakładach „wprawianych w ruch za pomocą sił przyrody”, zgodnie z art. 435 § 1 – chodzi o procesy polegające na przetwarzaniu energii elementarnej na pracę lub inne postacie energii, co wymaga użycia maszyn i innych urządzeń przetwarzających).

W przypadku winy poszkodowanego podmiot zobowiązany jest wolny od odpowiedzialności tylko wtedy, gdy wina jest wyłączną przyczyną szkody; w pozostałych przypadkach może być podstawą zmniejszenia odszkodowania na podstawie art. 362 k.c. (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 18 maja 2012 r. III PK 78/2011).

Prace z użyciem materiałów niebezpiecznych

Regulacje prawne dotyczące prowadzenia prac przy użyciu materiałów niebezpiecznych zostały zawarte w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 ze zm.).

Materiałami niebezpiecznymi w rozumieniu tego rozporządzenia są w szczególności substancje i preparaty chemiczne sklasyfikowane jako niebezpieczne, zgodnie z przepisami o substancjach i preparatach chemicznych, oraz materiały zawierające szkodliwe czynniki biologiczne zakwalifikowane do 3. lub 4. grupy zagrożenia, zgodnie z przepisami w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki.

Pracodawca powinien informować pracowników o właściwościach fizycznych, chemicznych i biologicznych stosowanych w zakładzie pracy materiałów, półfabrykatów i wyrobów gotowych oraz o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, związanym z ich stosowaniem, a także o sposobach bezpiecznego ich stosowania i postępowania z nimi w sytuacjach awaryjnych.

Materiały o nieznanych właściwościach, do czasu ich zbadania, mogą być stosowane tylko w warunkach laboratoryjnych, do celów badawczych i doświadczalnych, przy zastosowaniu wzmożonych środków ostrożności. Materiały niebezpieczne należy przechowywać w miejscach i opakowaniach przeznaczonych do tego celu i odpowiednio oznakowanych.

Pomieszczenia, aparatura, środki transportu, zbiorniki i opakowania, w których są stosowane, przemieszczane lub przechowywane materiały niebezpieczne, powinny być odpowiednie do właściwości tych materiałów. W czasie transportu, składowania i stosowania materiałów niebezpiecznych należy stosować odpowiednie środki ochrony zbiorowej i indywidualnej – chroniące pracowników przed szkodliwym lub niebezpiecznym działaniem tych materiałów.

Jeżeli proces pracy powoduje występowanie czynników rakotwórczych, biologicznych o działaniu zakaźnym i innych stwarzających niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia pracowników, pracodawca powinien podjąć działanie w kierunku zastąpienia tych procesów innymi, w których czynniki te nie występują.

Jeżeli jest to technicznie niemożliwe, pracodawca powinien w szczególności:

1. ograniczyć do minimum liczbę pracowników narażonych na te czynniki,
2. ograniczyć do minimum występowanie tych czynników w środowisku pracy,
3. zapewnić stosowanie środków ochrony zbiorowej, a gdy narażenie nie może być zlikwidowane w inny sposób – środki ochrony indywidualnej,
4. zapewnić stosowanie przez pracowników wymagań higieny, a w szczególności nie dopuścić do spożywania posiłków, picia i palenia tytoniu w miejscu pracy,
5. określić w instrukcjach odpowiednie zasady postępowania w razie powstania nieprzewidzianych sytuacji powodujących poważne zagrożenie dla pracowników,
6. zapewnić oznaczenie miejsc stwarzających ryzyko dla zdrowia pracowników związane z występowaniem czynników rakotwórczych poprzez umieszczenie w miejscach narażenia pracowników na te czynniki odpowiednich napisów i znaków ostrzegawczych,
7. zapewnić pomieszczenia, instalacje i urządzenia przystosowane do regularnego i skutecznego czyszczenia.

Substancje szkodliwe a nowy pracownik

W razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, pracodawca zastępuje te substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne mniej szkodliwymi dla zdrowia lub stosuje inne dostępne środki ograniczające stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. Tym samym niedopuszczalne jest stosowanie substancji niebezpiecznej, mieszaniny niebezpiecznej, substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie bez posiadania aktualnego spisu tych substancji i mieszanin oraz kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem. 

Warto wiedzieć, że stosowanie substancji niebezpiecznej, mieszaniny niebezpiecznej, substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie jest dopuszczalne pod warunkiem zastosowania środków zapewniających pracownikom ochronę ich zdrowia i życia.

Zasady klasyfikacji substancji chemicznych i ich mieszanin pod względem zagrożeń dla zdrowia lub życia, wykaz substancji chemicznych niebezpiecznych, wymagania dotyczące kart charakterystyki oraz sposób ich oznakowania określa ustawa o substancjach chemicznych i mieszaninach. Obecnie substancjami niebezpiecznymi i mieszaninami niebezpiecznymi są substancje i mieszaniny zaklasyfikowane co najmniej do jednej z poniższych kategorii:

1. substancje i mieszaniny o właściwościach wybuchowych,
2. substancje i mieszaniny o właściwościach utleniających,
3. substancje i mieszaniny skrajnie łatwopalne,
4. substancje i mieszaniny wysoce łatwopalne,
5. substancje i mieszaniny łatwopalne,
6. substancje i mieszaniny bardzo toksyczne,
7. substancje i mieszaniny toksyczne,
8. substancje i mieszaniny szkodliwe,
9. substancje i mieszaniny żrące,
10. substancje i mieszaniny drażniące,
11. substancje i mieszaniny uczulające,
12. substancje i mieszaniny rakotwórcze,
13. substancje i mieszaniny mutagenne,
14. substancje i mieszaniny działające szkodliwie na rozrodczość,
15. substancje i mieszaniny niebezpieczne dla środowiska. 

Uwaga!

Pracodawca zobowiązany jest prowadzić rejestr prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.

Rejestr taki powinien zawierać następujące dane: 

1. wykaz procesów technologicznych i prac, w których substancje chemiczne i ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym są stosowane, produkowane lub występują jako zanieczyszczenia bądź produkt uboczny, a ponadto wykaz tych substancji chemicznych i ich mieszanin oraz czynników, wraz z podaniem ilościowej wielkości produkcji lub stosowania,
2. uzasadnienie konieczności stosowania substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,
3. wykaz i opis stanowisk pracy, na których występuje narażenie na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,
4. liczbę pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, w tym liczbę kobiet,
5. określenie rodzaju substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powodujących narażenie, drogę i skalę narażenia oraz czas jego trwania,
6. rodzaje podjętych środków i działań ograniczających poziom narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.

źródło: Automatyka 4/2015