Cyfrowy łańcuch dostaw okiem prawnika

Wśród licznych zagadnień prawnych związanych z implementacją cyfrowych łańcuchów dostaw można wskazać wymogi związane z dokumentami przewozowymi, status prawny tzw. inteligentnych umów (smart contracts) w przypadku cyfrowych łańcuchów dostaw opartych na technologii blockchain oraz aspekty prawne działalności konsorcjów, złożonych z dostawców rozwiązań i uczestników łańcucha.

Dokumenty przewozowe

Forma dokumentów przewozowych w transporcie drogowym uregulowana jest na poziomie krajowym przez ustawę Prawo przewozowe. W stosunkach międzynarodowych obowiązuje Konwencja o umowie międzynarodowego przewozu drogowego z 1956 r. (Konwencja CMR), stosowana, gdy co najmniej jedno z państw, w których przesyłka jest przyjmowana do przywozu lub dostarczana, jest sygnatariuszem konwencji. Zarówno Prawo przewozowe, jak i Konwencja CMR zawierają przepisy dotyczące dokumentów przewozowych w formie elektronicznej. Ustawa określa minimalną zawartość listu przewozowego (nadawca, odbiorca, charakter przesyłki, sposób rozliczeń itd.) i dopuszcza formę przekazu elektronicznego. Bardziej rozbudowane przepisy w tym zakresie znajdują się w Konwencji CMR, która poza określeniem zawartości listu przewozowego wprost wymaga, aby był on wystawiony w trzech egzemplarzach. Takie rozwiązanie umożliwia bardziej elastyczne rozporządzanie przewożonym towarem, ale jednocześnie stanowi pewne wyzwanie z perspektywy cyfryzacji łańcucha dostaw. Rozwiązanie technologiczne w tym zakresie powinno umożliwiać powiązanie trzech listów między sobą z uwzględnieniem szczególnych funkcji każdego z egzemplarzy, przekazanie listu przewozowego odbiorcy, a także uzupełnienie treści listu przez przewoźnika.

Protokół dodatkowy do konwencji, dotyczący elektronicznego listu przewozowego, zawiera dodatkowe wymogi, które muszą być spełnione przez list przewozowy w formie elektronicznej. Przede wszystkim strony muszą uzgodnić między sobą używanie takiej formy tego dokumentu, a procedura zastosowana do jego wystawienia musi zapewniać integralność danych, która w protokole jest rozumiana jako ich kompletność i, zasadniczo, niezmienność. Taki list musi zostać uwierzytelniony przez strony wiarygodną metodą podpisu elektronicznego. Przyjmuje się, iż metoda

jest wiarygodna, gdy podpis jest w jednoznaczny sposób powiązany z sygnatariuszem, umożliwia identyfikację sygnatariusza, został utworzony przy użyciu środków, które sygnatariusz może utrzymywać pod swoją wyłączną kontrolą oraz jest powiązany z danymi, których dotyczy, w sposób umożliwiający wykrycie jakichkolwiek późniejszych zmian.

Inteligentne umowy w logistyce i transporcie

W związku z cyfryzacją łańcucha dostaw dużą popularnością cieszy się ostatnio temat ogromnego potencjału technologii blockchain, która w praktyce coraz rzadziej pojawia się w odniesieniu do walut wirtualnych i bitcoina, a częściej w kontekście innych obszarów zastosowań, w tym zarządzania łańcuchem dostaw (supply chain management).

Blockchain jest zdecentralizowaną i rozproszoną bazą danych w modelu open source w sieci internetowej, bez centralnych komputerów i bez scentralizowanego miejsca przechowywania

danych. W założeniu jest wykorzystywany do księgowania poszczególnych transakcji, płatności czy zapisów księgowych. Wśród wyróżników tej technologii wskazuje się transparentność, nieodwracalność i potencjał w zakresie budowania zaufania wśród partnerów.

Z technologią blockchain związane są tzw. inteligentne umowy (smart contracts), które w uproszczony sposób można zdefiniować jako uzgodnione wzajemne zobowiązania stron, zapisane w postaci kodu komputerowego i oparte na prostym mechanizmie: jeśli wystąpi zdarzenie X, to wykonaj działanie Y. Zobowiązanie jest wykonywane automatycznie, a podjęte działanie jest zasadniczo nieodwracalne. Nieodwracalność, w szczególności w kontekście ustalania zasad kontraktu przez silniejszą stronę umowy, może stanowić problem przede wszystkim z punktu widzenia ochrony praw konsumentów. W kontekście cyfrowego łańcucha dostaw, w którym co do zasady uczestniczą przedsiębiorcy, a nie konsumenci, nie ma to znaczenia. Niezależnie od problemów natury konsumenckiej, inteligentne umowy mogą rodzić wątpliwości na gruncie polskiego prawa cywilnego, ponieważ uniemożliwiają skuteczne powołanie się na przepisy kodeksu dotyczące działania wywołanego istotnym błędem i możliwości uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli.

Renesans konsorcjów

Technologia blockchain jest aktualnie wykorzystywana w transporcie morskim w ramach platformy TradeLens stworzonej przez Maersk i IBM, zrzeszającej przewoźników i porty, oraz konkurencyjnej platformy Global Shipping Business Network, skupiającej przede wszystkim przewoźników oraz porty w Azji. Innym przykładem zastosowania jest łańcuchów dostaw żywności IBM Food Trust zrzeszający producentów i sprzedawców żywności na różnych szczeblach dystrybucji. Tak jak we wskazanych przykładach, utworzenie i funkcjonowanie efektywnej platformy wymaga udziału większej liczby firm z danego sektora, które razem będą podejmować działania w ramach konsorcjum.

Stworzenie sprawnie działającego konsorcjum stanowi spore wyzwanie prawne. Należy przede wszystkim określić sposób finansowania, rolę każdego podmiotu i zakres jego odpowiedzialności, zasady zakończenia działalności konsorcjum lub wyjścia z niego poszczególnych członków oraz prawo, któremu będzie podlegać umowa między konsorcjantami (tzw. prawo właściwe) w przypadku, gdy pochodzą z różnych krajów. Istotne jest również zapewnienie sprawiedliwych i przejrzystych zasad dostępu do danych generowanych w ramach konsorcjum, przy czym należy pamiętać, iż wymiana informacji między konsorcjantami działającymi w jednym sektorze gospodarki i prowadzącymi konkurencyjną działalność rodzi ryzyko z punktu widzenia prawa ochrony konkurencji i powinna być odpowiednio zaadresowana w umowie konsorcjum. W zależności od formy i ram działalności same konsorcja mogą – jako forma koncentracji – podlegać zgłoszeniu do właściwego krajowego urzędu ds. ochrony konkurencji (w Polsce – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów) lub – w przypadku, gdy ma ona tzw. wymiar wspólnotowy – do Komisji Europejskiej.

Nowe ramy prawne

Należy mieć na uwadze, iż środowisko regulacyjne, w którym wdrażany będzie cyfrowy łańcuch dostaw, stale ewoluuje. Kolejne inicjatywy prawodawcze pojawiają się na poziomie Unii Europejskiej, co zasługuje na aprobatę, gdyż pozwala zunifikować zasady prawne działania łańcuchów w ramach państw członkowskich. Zasadniczo przepisy unijne stawiają sobie za cel ochronę konsumenta i sprawowanie nad rynkiem całościowego nadzoru. Taki właśnie charakter ma rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie nadzoru rynku i zgodności produktów, wchodzące w życie w 2021 r., które zobowiązuje państwa członkowskie do sporządzenia pierwszej kompleksowej strategii nadzoru rynku do 16 lipca 2022 r. Rozporządzenie wyraźnie wskazuje, że ma ona uwzględniać wszystkie etapy łańcucha dostaw produktu, w tym przywóz i cyfrowe łańcuchy dostaw. Z tego względu w najbliższej przyszłości powinniśmy spodziewać się zwiększonej aktywności państw członkowskich w tym zakresie, która zaowocuje powstaniem nowych ram prawnych dla działalności cyfrowych łańcuchów.

dr Agnieszka Besiekierska, adwokat, kieruje praktyką Digital Business w kancelarii Noerr Biedecki sp.k.

Aleksander Milanowski, student Wydziału Prawa UW, praktykant w kancelarii Noerr Biedecki sp.k.

źródło: Automatyka 9/2019