Droga polskiego przemysłu do zrównoważonego rozwoju

Badanie „Smart Industry Polska” jest prowadzone cyklicznie, a pierwsza edycja miała miejsce w 2016 r. Jego celem jest ukazanie ważnych zagadnień związanych z aktualną perspektywą rozwoju przemysłu w Polsce. Każdy pomiar skupia się na innym obszarze związanym z Przemysłem 4.0, a obecna szósta edycja, zajmuje się zagadnieniem „zrównoważonego rozwoju” w polskich przedsiębiorstwach.

Transformacja energetyczna, mająca na celu zwrócenie się w stronę zielonej energii i zmniejszanie śladu węglowego, wydaje się być jednym z najlepszych sposobów sprostania wyzwaniom, w obliczu których stoi Unia Europejska (a tym samym Polska), wynikających z rosnącego uzależnienia od importu energii, ograniczonych zasobów energetycznych, a także konieczności ograniczania zmian klimatu. Według IEA (International Energy Agency) potencjał poprawy efektywności energetycznej w przemyśle szacowany jest na poziomie 18–26 %. W czasach rosnących cen energii racjonalizacja jej zużycia wydaje się nie tylko działaniem pro-ekologicznym, ale wręcz finansową koniecznością.

Sytuacja polskiego przemysłu

Polska należy do najbardziej uprzemysłowionych krajów UE. Przemysł odpowiada za wytwarzanie 22 % wartości dodanej brutto całej gospodarki (co plasuje Polskę w pierwszej dziesiątce państw UE pod tym względem) i zatrudnia 24 % pracujących w kraju (w UE ten odsetek wynosi średnio 17 %). W 2020 r. polska gospodarka odczuła silny efekt czynników kryzysowych w przemyśle, wywołanych przez czas pandemii. Obecnie sytuacja przemysłu wydaje się również znacząco zmieniać na lepsze. Według wyników badań PMI od maja 2021 r. warunki gospodarcze w polskim sektorze wytwórczym uległy poprawie w najszybszym tempie w historii badań. Tempo wzrostu produkcji i nowych zamówień znacznie przyspieszyło, ale niedobory podaży surowców na rynkach wywołały rekordowe opóźnienia w dostawach. Jak podaje również firma IHS Markit raportująca wskaźnik efektywności finansowej PMI, w czerwcu wskaźnik ten dla polskiego przemysłu osiągnął rekordowo wysoką wartość 59,4 %. Niestety w kolejnych miesiącach nastąpił spadek tych wartości do 56 % (wrzesień 2021) aczkolwiek prognozy dotyczące nadchodzących 12 miesięcy są wciąż pozytywne, o ile nie odbije się na nich obecna wojna.

Kondycja polskich firm sektora MŚP

Według danych “Raportu o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce 2021”, opublikowanego przez PARP, sektor przedsiębiorstw wytwarza blisko trzy czwarte wartości PKB (72,7 %), przy czym małe i średnie przedsiębiorstwa generują blisko co drugą złotówkę PKB (49,1 %). Najnowsze dostępne dane, głównie za 2019 r., mówią o ponownym wzroście liczby podmiotów w naszej gospodarce (2,2 mln), poprawie podstawowych wartości ekonomicznych mierzących finansową sytuację firm, wzroście nakładów na inwestycje, rosnącym poziomie cyfryzacji i sukcesie w internacjonalizacji przedsiębiorstw. Analizy PARP pokazują również, że czas pandemii COVID-19 przyhamował ten proces i przyniósł znaczące zmiany kondycji polskich firm MSP. Innym, niepokojącym wskaźnikiem oprócz spadku optymizmu dotyczącego koniunktury, jest pogorszenie wskaźników wzrostu cen operacyjnych oraz terminowości regulowania płatności przez kontrahentów.

Uwarunkowania UE – Europejski Zielony Ład

Zrównoważony rozwój uwzględniający zmiany klimatyczne stał się ostatnio jedną z najpopularniejszych koncepcji rozwojowych, która oficjalnie spotkała się z niespotykaną dotychczas akceptacją – praktycznie na całym świecie. Strategią wypracowaną w UE, która zoperacjonalizuje założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju jest Europejski Zielony Ład (European Green Deal EZŁ). Jest to projekt reform polityki klimatycznej w odpowiedzi na obecny kryzys klimatyczny i silne procesy degradacji środowiska. Głównym celem tejże strategii jest przekształcenie Unii Europejskiej w obszar neutralny klimatycznie. Wedle ogólnych założeń Green Deal Unia Europejska ma stać się społeczeństwem neutralnym klimatycznie, sprawiedliwym i dostatnim z gospodarką nowoczesną, zasobno-oszczędną i przyjazną środowisku. Najważniejszą propozycją Zielonego Ładu jest uchwalenie wiążącego celu neutralności klimatycznej do 2050 r. Oznacza to, że do połowy wieku unijna gospodarka ma emitować tylko tyle gazów cieplarnianych, ile jest w stanie pochłonąć (na przykład przez lasy lub technologię przechwytywania emisji CO2). Poza polityką stricte klimatyczną Zielony Ład to również propozycje dotyczące rolnictwa, gospodarki o obiegu zamkniętym, bioróżnorodności i zwalczania zanieczyszczeń.

Cele klimatyczne UE do 2030 r.

W lipcu 2021 r. Parlament Europejski przyjął pakiet „Fit for 55” aktualizujący wcześniejszy Europejski Zielony Ład (The European Green Deal). Zgodnie z tym dokumentem Unia Europejska do 2030 r. powinna zredukować poziom emisji dwutlenku węgla aż o 55 % względem 1990 r. Zgodnie z nowym prawem wzrosną ceny uprawnień do emisji CO2 w ramach EU ETS (Unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji). Dla Polski oznacza to jeszcze bardziej intensywne działania związane z odchodzeniem od węgla, jako głównego paliwa wykorzystywanego w gospodarce i wdrażanie na jeszcze szerszą skalę Odnawialnych Źródeł Energii. W zgodzie z wcześniejszymi dokumentami Komisja Europejska ustanowiła również najważniejsze cele klimatyczne na 2030 r.: zapewnienie co najmniej 32 % udziału energii ze źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energii i poprawa efektywności energetycznej o co najmniej 32,5 %. Neutralność klimatyczna oznacza maksymalne ograniczenie emisji CO2 w przemyśle, transporcie i energetyce oraz zrównoważenie tych emisji, których nie udało się ograniczyć poprzez zwiększanie jej pochłaniania. Realizacja celów będzie wymagała działań w większości sektorów gospodarki, m.in. poprzez obniżenie emisyjności energetyki, innowacje przemysłowe, wprowadzanie czystszych form transportu, zapewnienie większej efektywności energetycznej budynków oraz inwestycje w technologie przyjazne środowisku.

Zielona transformacja w polskim przemyśle

Polska gospodarka wykorzystuje energię mniej efektywnie niż przeciętnie kraje UE, choć bardziej wydajnie niż jeszcze na początku poprzedniej dekady. Zużycie energii przez podmioty w Polsce wynosi ok. 70 mln toe energii, z czego najwięcej pochłania transport (32 %), a w dalszej kolejności sektor gospodarstw domowych (28 %), przemysł (23 %), usługi komercyjne i publiczne (11 %) i inne (6 %). Jest to zbliżona struktura zużycia energii do obserwowanej przeciętnie w UE. Optymistyczny jest fakt, że w minionych latach energochłonność zarówno przemysłu jako całości, jak i niemal wszystkich branż przetwórstwa, ulegała obniżeniu (w niektórych przypadkach bardzo znacząco). W latach 2011–2018 zużycie energii elektrycznej niezbędnej do wytworzenia produkcji sprzedanej o wartości 100 zł zmniejszyło się w skali przemysłu o blisko 14 %. Ich zdaniem stanowiło to sumaryczny efekt oddziaływania czterech głównych czynników: upowszechniania audytów energetycznych; inwestycji w park maszynowy i technologie odznaczające się mniejszym zapotrzebowaniem na energię na jednostkę wyrobu; wdrażania cyfrowych systemów zarządzania energią i innymi mediami umożliwiających m.in. raportowanie w czasie rzeczywistym o zużyciu energii przez poszczególne maszyny i urządzenia, procesy technologiczne oraz linie produkcyjne; zmian organizacyjnych i mentalnościowych w firmach skutkujących większą dbałością o racjonalne wykorzystywanie energii, jako jednej z dróg prowadzących do poprawy konkurencyjności produkcji. Warto zaznaczyć, że polskie przedsiębiorstwa, aby realizować swoje ambicje i konkurować na poziomie międzynarodowym, w czasie transformacji powinny uwzględniać trzy ważne kierunki europejskiej strategii przemysłowej. Strategia ta opiera się na trzech postulatach: bardziej zielonym przemyśle, wzmocnieniu cyfrowym przemysłu, przemyśle opartym na obiegu zamkniętym.

Produkcja energii elektrycznej w Polsce (udział OZE, obniżenie emisyjności)

Należy zauważyć, że polski system energetyczny jest jednym z największych w ramach Unii Europejskiej. Plasuje się on w pierwszej dziesiątce pod względem głównych wskaźników makroenergetycznych. Według danych Polskich Sieci Elektroenergetycznych produkcja energii elektrycznej w sierpniu 2021 r. wyniosła 14 049 GWh (więcej o 15,9 % w porównaniu rok do roku). Zużycie krajowe było większe niż rok temu (o 3,1 %) i wyniosło 13 857 GWh. Obecnie, największy udział w produkcji energii elektrycznej mają elektrownie zawodowe spalające węgiel kamienny – 51 % i węgiel brunatny – 30 %. Elektrownie wiatrowe – 7 % wkładu w produkcję energii, a inne odnawialne – 4 %.

Znajomość pojęć oraz wiedza dotycząca zrównoważonego rozwoju

Spośród wszystkich zagadnień związanych ze zrównoważonym rozwojem badanym firmom najbardziej znane jest OZE (Odnawialne Źródła Energii), 81 % respondentów wie bardzo dużo lub ma ogólną wiedzę na ten temat. Dla porównania kolejne trzy określenia: ślad węglowy, zeroemisyjność i dekarbonizacja i Gospodarka Obiegu Zamkniętego uzyskują wartości niemal o połowę niższe (odpowiednio 44 %, 41 % i 37 %). Kompletnie niszowe są terminy takie, jak Agenda 2030 czy Nowa Taksonomia Europejska.

Pożądane źródła danych o tematyce zrównoważonego rozwoju

Badanie przyniosło również informację o ważnych i pożądanych źródłach informacji w kwestiach związanych ze zrównoważonym rozwojem. Dla wszystkich uczestników badania są to przede wszystkim pisma i portale branżowe, a na kolejnych miejscach instytucje samorządowe i średniej wielkości firmy dostarczające technologie. Listę preferowanych źródeł informacji zamykają media społecznościowe nieatrakcyjne pod tym względem dla obu typów firm.

Działania w zakresie zrównoważonego rozwoju

Większość średnich firm (57 %) wdraża rozwiązania związane z optymalizacją zużycia mediów oraz podejmuje działania związane ze zwiększeniem efektywności maszynowej (47 %). Również te aktywności najczęściej wymieniają przedstawiciele mniejszych firm (odpowiednio 38 % i 36 %). Potwierdziła się także popularność OZE, ponieważ 28 % firm wytwarza energię z takich źródeł (brak większych różnic między firmami małymi i średnimi ), co 10 wytwarza z OZE również ciepło (18 % firm średnich). Energię z OZE kupuje co piąte z małych i ok. co trzecie ze średnich przedsiębiorstw. Około 40 % średniej wielkości podmiotów zajęło już też odzyskiwaniem ciepła powstałego w wyniku procesów produkcyjnych, digitalizacją tych procesów w celu ich optymalizacji i rozwiązaniami optymalizującymi transport i logistykę.

Plany w obszarze zrównoważonego rozwoju

Ponad połowa firm zamierza podjąć nowe działania w obszarze zrównoważonego rozwoju w bliskiej przyszłości. W przypadku firm średniej wielkości ten odsetek dochodzi do 75 %. Można z tego wnioskować, że większość polskich firm MŚP na trwałe zaznaczy swoją obecność w tym obszarze. Dla 67 % podmiotów, które zamierzają inwestować w tym obszarze, horyzont zakładanych działań jest krótkookresowy (do dwóch lat), a kolejne 21 % planuje je zrealizować w najbliższych 3–5 latach.

Jakie działania?

W planach działań w tym zakresie u co najmniej 2/3 firm najczęściej pojawiają się te, które mają służyć wytwarzaniu przez firmę energii ze źródeł odnawialnych, zastosowaniu urządzeń o podwyższonej efektywności energetycznej, optymalizacji zużycia mediów oraz zakupowi nowych technologii. W planach działań związanych z optymalizacją procesów w zakresie transportu i logistyki, najbardziej popularne są szkolenia z efektywnego prowadzenia pojazdów (56 %) oraz zakupy niskoemisyjnych rozwiązań (38 %).

Wpływ podejmowanych działań i poziomu wiedzy na plany szkoleniowe

Planowanie szkoleń jest powiązane zarówno z poziomem wiedzy związanej z kwestiami zrównoważonego rozwoju, jak i z podejmowaniem działań w tym zakresie. Co ciekawe, najbardziej aktywne w planowaniu takich szkoleń są firmy, które już obecnie mają wysoki poziom wiedzy na ten temat, jak i zaplanowane działania. Wydaje się, że jest to spójne i konsekwentne z decyzjami o aktywnym uczestnictwie w obszarze aktywności związanej ze zrównoważonym rozwojem. Zakładając jednak, że szkolenia są również początkiem procesu wdrażania każdych działań w firmie, nie jest to wniosek optymistyczny. Oznacza bowiem, że przedsiębiorstwa, które obecnie nie są zorientowane na zrównoważony rozwój, w najbliższym czasie nie dołączą do grupy świadomych i aktywnych uczestników.

Motywacje i bariery

Co nie dziwi w przypadku przedsiębiorstw, to to, że aspekty ekonomiczne są motorem napędzającym inwestycje w tym obszarze. Firmy upatrują tu przede wszystkim korzyści finansowych uzyskanych przez poprawę efektywności kosztowej oraz pragną dalszego rozwoju i poprawy pozycji konkurencyjnej na rynku Jako najważniejszy powód kryterium finansowe wskazało ok. 50 % respondentów. To również względy finansowe są głównym powodem powstrzymywania się od tego typu inwestycji. Firmy nie widzą wystarczających finansowych zachęt, które mogłyby skompensować zainwestowane przez nie środki. Przy czym jest to bariera dla większości firm małych (72 %) i ponad połowy firm średnich (57 %). Poważną barierą są też ograniczenia infrastrukturalne (61 %) wynikające z małej powierzchni pod inwestycje (wskazania aż 2/3 małych firm), specyfiki produkcji czy pracy ręcznej. Inną przeszkodą jest przekonanie, że tego rodzaju inwestycje są finansowo nieopłacalne. Takiego zdania jest ok. 1/3 firm niezależnie od wielkości zatrudnienia. Mniej więcej co czwarta firma nie wie, gdzie znaleźć wsparcie w finansowaniu takich działań, przy czym w większości (28 %) są to firmy średnie. Taki brak wiedzy deklaruje 22 % małych firm.

Automatyzacja

Niska automatyzacja procesów produkcyjnych może być jedną z ważnych barier podjęcia działań w obszarze zrównoważonego rozwoju. W badaniu, niezależnie od wielkości połowa firm deklaruje średni poziom automatyzacji, a 27 % niski. Na pracy ręcznej opiera się 13 %, a wysokie zautomatyzowanie odnosi się do 8 %, przy czym w przypadku średnich firm ten wskaźnik się podwaja (18 %), a z pracą ręczną mierzy się już tylko 1 % z nich. Poziom automatyzacji firmy jest skorelowany z deklaracją wdrażania działań w obszarze zrównoważonego rozwoju w najbliższym czasie. Takie działania chce podjąć 64 % firm o wysokim poziomie automatyzacji vs 41 % firm o poziomie niskim.

Podsumowanie

Nastawieniu polskich małych i średnich firm wobec problematyki zrównoważonego rozwoju w kontekście zmian klimatycznych widać dominację motywacji ekonomicznych. Działanie sprzyjające utrzymaniu równowagi w wykorzystaniu zasobów ma szansę na dołączenie do praktyk przedsiębiorstw, jeśli będzie prowadzić w kierunku korzystnego bilansu finansowego. Widać to zarówno po stronie aktualnie deklarowanych czynników motywujących do interesowania się rozwiązaniami nawiązującymi do obszaru zrównoważonego rozwoju (przykładem może służyć poszukiwanie oszczędności w wykorzystaniu energii), jak i postrzeganych barier, gdzie też pojawiają się czynniki ekonomiczne („nie stać nas”, „nie ma wystarczających zachęt finansowych”). Z tego też względu, dotychczasowe doświadczenia ze zrównoważonym rozwojem prowadzą w dużej mierze w kierunku rozwiązań energetycznych. Krótki horyzont przewidywanych inwestycji wskazuje, że firmy rozważają głównie optymalizację zużycia energii, wsparcie po stronie instalacji prosumenckich czy unowocześnienie parku maszynowego w kierunku mniej energochłonnego.

źródło: Automatyka 3/2022