Odpowiedzialność karna osób zarządzających w biznesie

Zakres czynów zabronionych, za popełnienie których odpowiedzialność może ponosić osoba zarządzająca przedsiębiorstwem, jest bardzo szeroki. Są one uregulowane zarówno w ramach Kodeksu karnego, jak i w szeregu innych ustaw szczególnych. Do najczęstszych przestępstw tego rodzaju należą jednak te, które godzą w interesy majątkowe zarządzanego podmiotu, prawidłowość obrotu gospodarczego, prawa wierzycieli czy interesy fiskalne państwa. Poniżej omówiono najbardziej typowe przykłady takich czynów.

Przestępstwa gospodarcze uregulowane w przepisach Kodeksu karnego

Do najpowszechniejszych przestępstw, związanych z zarządzaniem podmiotem gospodarczym, należy tzw. przestępstwo niegospodarności, uregulowane w art. 296 Kodeksu karnego. Do popełnienia omawianego przestępstwa dochodzi co do zasady w sytuacji, gdy osoba zarządzająca wyrządza – przez nadużycie udzielonych jej uprawnień lub niedopełnienie ciążących na niej obowiązków – podmiotowi znaczną szkodę majątkową (tj. szkodę w wysokości przekraczającej 200 000 zł) lub sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia takiej szkody. Przestępstwo niegospodarności w swoim podstawowym typie zagrożone jest karą od trzech miesięcy do pięciu lat pozbawienia wolności. Co istotne, § 4 omawianego artykułu przewiduje odpowiedzialność karną również za nieumyślne popełnienie tego przestępstwa. Oznacza to, że w skrajnych przypadkach osoba zarządzająca jest narażona na poniesienie odpowiedzialności karnej nawet w przypadku, gdy faktycznie nie ma zamiaru popełnienia przestępstwa, lecz w wyniku błędnej decyzji biznesowej powoduje uszczerbek w majątku zarządzanego podmiotu.

Inną grupę czynów zabronionych stanowią przestępstwa związane z działaniem na szkodę wierzycieli, uregulowane w art. 300 § 1 i 2, art. 301 § 2 i 3 oraz art. 302 § 1 Kodeksu karnego. Przestępstwa te polegają kolejno na:

• udaremnianiu lub uszczuplaniu zaspokojenia wierzyciela przez usuwanie, ukrywanie, zbywanie, darowanie, niszczenie, rzeczywiste lub pozorne obciążenie albo uszkadzanie składników majątku zarządzanego podmiotu, który jest zagrożony niewypłacalnością lub upadłością (przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności do lat trzech),
• udaremnianiu lub uszczuplaniu zaspokojenia wierzyciela przez usuwanie, ukrywanie, zbywanie, darowanie, niszczenie, rzeczywiste lub pozorne obciążanie albo uszkadzanie składników majątku zarządzanego podmiotu, zajętych lub zagrożonych zajęciem, albo usuwanie znaków zajęcia – przy czym działanie to podejmowane jest w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego (przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności od trzech miesięcy do pięciu lat),
• doprowadzeniu do upadłości lub niewypłacalności zarządzanego podmiotu, w sytuacji, gdy jest on dłużnikiem kilku wierzycieli (przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności od trzech miesięcy do pięciu lat),
• doprowadzeniu – w sposób lekkomyślny – do upadłości lub niewypłacalności zarządzanego podmiotu, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania, w sytuacji, gdy podmiot ten jest dłużnikiem kilku wierzycieli (przestępstwo zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch),
• działaniu na szkodę wierzycieli, przez spłacanie lub zabezpieczanie tylko niektórych z nich, w warunkach niewypłacalności lub upadłości grożącej zarządzanemu podmiotowi (przestępstwo zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch).

Wśród innych powszechnych przestępstw związanych z obrotem gospodarczym wymienić należy ponadto: fałszowanie faktur (art. 271a Kodeksu karnego), wyłudzenie kredytu (art. 297 Kodeksu karnego), wyłudzenie odszkodowania (art. 298 Kodeksu karnego), pranie pieniędzy (art. 299 Kodeksu karnego) czy nieprowadzenie lub nierzetelne prowadzenie dokumentacji działalności gospodarczej (art. 303 Kodeksu karnego).

Przestępstwa uregulowane w przepisach Kodeksu spółek handlowych

Przepisy karne, dotyczące odpowiedzialności członków organów spółek kapitałowych, zawarte są również w tytule V Kodeksu spółek handlowych.

Jednym z najpowszechniejszych przestępstw, uregulowanych w ramach tego aktu prawnego, jest niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki w ustawowym terminie (art. 586 Kodeksu spółek handlowych). Zgodnie z treścią omawianego przepisu, członek zarządu spółki albo jej likwidator, który – mimo zaistnienia ku temu ustawowych warunków – nie zgłasza wniosku o upadłość spółki handlowej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Omawiany przepis powinien być odczytywany łącznie z przepisami Prawa upadłościowego, regulującymi przesłanki do ogłoszenia upadłości (art. 11) oraz termin na zgłoszenie w sądzie wniosku o ogłoszenie upadłości, który wynosi 30 dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości (art. 21 ust. 1 i 2). Odpowiedzialności za omawiane przestępstwo podlegają wszyscy członkowie zarządu lub likwidatorzy spółki, niezależnie od tego, czy są uprawnieni do jej reprezentowania samodzielnie czy łącznie. Co szczególnie istotne, odpowiedzialność ta nie jest ograniczona wyłącznie do osób, które bezpośrednio doprowadziły spółkę do stanu uzasadniającego złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości, ale obejmuje również wszystkich ich następców, którzy taki stan świadomie utrzymują. Omawiane przestępstwo ma charakter bezskutkowy, co oznacza, że z punktu widzenia odpowiedzialności za jego popełnienie nie ma znaczenia, czy spółka, jej wierzyciele lub wspólnicy ponieśli jakąkolwiek szkodę na skutek niezłożenia albo nieterminowego złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Wśród innych przestępstw, istotnych z punktu widzenia odpowiedzialności zarządców spółek i uregulowanych w Kodeksie spółek handlowych, należy wymienić w szczególności przestępstwo ogłaszania albo przedstawiania nieprawdziwych danych (art. 587 KSH) oraz przestępstwa związane z naruszeniem obowiązków informacyjnych na rzecz nadzoru w spółce(art. 587(1) oraz art. 587(2) KSH).

Odpowiedzialność karna na podstawie przepisów Ustawy o rachunkowości

Osoby zarządzające przedsiębiorstwem ponoszą odpowiedzialność za prawidłowe wykonywanie obowiązków z zakresu rachunkowości. Zgodnie z art. 77 Ustawy o rachunkowości, grzywnie lub karze pozbawienia wolności do lat dwóch – albo obu tym karom łącznie – podlegają osoby, które wbrew przepisom ustawy dopuszczają do:

• nieprowadzenia ksiąg rachunkowych, prowadzenia ich wbrew przepisom ustawy lub podawania w tych księgach nierzetelnych danych,
• niesporządzenia sprawozdania finansowego, skonsolidowanego sprawozdania finansowego, sprawozdania z działalności, sprawozdania z działalności grupy kapitałowej, sprawozdania z płatności na rzecz administracji publicznej, skonsolidowanego sprawozdania z płatności na rzecz administracji publicznej, sporządzenia ich niezgodnie z przepisami ustawy lub zawarcia w tych sprawozdaniach nierzetelnych danych.

Co istotne, nawet powierzenie obowiązków z zakresu rachunkowości innej osobie lub przedsiębiorcy (np. biuru rachunkowemu) nie zwalnia osób zarządzających przedsiębiorstwem od odpowiedzialności z tytułu nadzoru nad tymi podmiotami.

Odpowiedzialność karnoskarbowa

Specyficzną odmianą odpowiedzialności karnej jest odpowiedzialność za przestępstwa i wykroczenia skarbowe, uregulowane w Kodeksie karnym skarbowym (KKS). Odpowiedzialność karnoskarbowa osób zarządzających podmiotami gospodarczymi aktualizuje się za sprawą art. 9 § 3 KKS, który stanowi, że za przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe odpowiada – jak bezpośredni sprawca – także ten, kto na podstawie przepisu prawa, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi, osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. Powyższe oznacza, że w sytuacji, w której określone przestępstwo lub wykroczenie skarbowe (np. nieujawnienie przedmiotu lub podstawy opodatkowania, oszustwo podatkowe, niepobranie podatku czy wystawienie faktury w sposób nierzetelny) dotyczy działalności spółki kapitałowej, odpowiedzialność karną za ich popełnienie ponoszą osoby fizyczne, zajmujące się sprawami gospodarczymi tego podmiotu.

Konsekwencje skazania prawomocnym wyrokiem za przestępstwo

Prawomocne skazanie za przestępstwo może nieść ze sobą wyjątkowo poważne konsekwencje dla osób zarządzających podmiotami gospodarczymi. Zgodnie z art. 18 § 2 KSH, nie może być członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, likwidatorem albo prokurentem osoba skazana prawomocnym wyrokiem za przestępstwa:

• ogłoszenia albo przedstawienia nieprawdziwych danych (art. 587 KSH),
• związane z naruszeniem obowiązków informacyjnych na rzecz nadzoru w spółce (art. 587(1) oraz art. 587(2) KSH),
• umożliwienia bezprawnego głosowania na walnym zgromadzeniu (art. 590 KSH),
• bezprawnego posługiwania się dokumentami na walnym zgromadzeniu (art. 591 KSH),
• korupcyjne (art. 228–230 Kodeksu karnego),
• nadużycia uprawnień przez funkcjonariusza publicznego (art. 231 Kodeksu karnego) przeciwko ochronie informacji (rozdział XXXIII Kodeksu karnego),
• przeciwko wiarygodności dokumentów (rozdział XXXIV Kodeksu karnego),
• przeciwko mieniu (rozdział XXXV Kodeksu karnego),
• przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym (rozdział XXXVI Kodeksu karnego),
• przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi (rozdział XXXVII Kodeksu karnego).

Omawiany zakaz jest skuteczny z mocy prawa od momentu uprawomocnienia się wyroku skazującego za popełnione przestępstwo i nie wymaga wydania przez sąd odrębnego rozstrzygnięcia w tym przedmiocie. Oznacza to, że z chwilą uprawomocnienia się wyroku skazującego, ustaje zdolność skazanego do pełnienia funkcji członka zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, likwidatora albo prokurenta, a wszelkie czynności zdziałane przez niego po tej dacie są nieważne. Zakaz, o którym mowa, ustaje – co do zasady – z upływem piątego roku od dnia uprawomocnienia się wyroku skazującego.

Praktyczne sposoby ograniczenia ryzyka odpowiedzialności karnej

Wyszczególnione wcześniej przykłady świadczą o tym, że zakres odpowiedzialności karnej, na którą narażone są osoby zarządzające podmiotami gospodarczymi jest szeroki, a jej konsekwencje dotkliwe. Istnieją jednak sposoby umożliwiające ograniczenie ryzyka poniesienia takiej odpowiedzialności. Wśród tych sposobów należy wymienić w szczególności:

• wprowadzenie precyzyjnego podziału kompetencji oraz obszarów odpowiedzialności między poszczególnych członków zarządu w treści statutu lub umowy spółki,
• wdrożenie w organizacji systemu compliance, tj. wewnętrznej regulacji prawnej, ukierunkowanej na zapewnienie funkcjonowania spółki w sposób zgodny z obowiązującymi przepisami,
• zasięganie specjalistycznych opinii prawnych oraz podatkowych przy podejmowaniu decyzji biznesowych o wysokim stopniu ryzyka,
• doskonalenie wiedzy kadry menedżerskiej, przez udział w szkoleniach z zakresu podstaw odpowiedzialności prawnej osób zarządzających przedsiębiorstwami. 

Kamil Statuch

Specjalizuje się w postępowaniach spornych, ze szczególnym uwzględnieniem spraw karnych związanych z przestępczością gospodarczą oraz white collar crime. Reprezentuje klientów w postępowaniach spornych, w tym karnych, karnoskarbowych, cywilnych oraz gospodarczych. Prowadzi wewnętrzne postępowania wyjaśniające oraz doradza w opracowywaniu i wdrażaniu procedur mających na celu wykrywanie oraz zapobieganie nadużyciom w przedsiębiorstwach.

Kontakt: k.statuch@skplaw.pl.

Strony internetowe: www.skplaw.pl, www.skpipblog.pl.

źródło: Automatyka 3/2024